Dukla i Dolina Śmierci – najkrwawsza bitwa II wojny światowej. Dlaczego warto zobaczyć te miejsca?

Dukla i Przełęcz Dukielska - to miejsce Was zaskoczy

Dukla to niewielkie miasteczko położone w południowo-wschodniej Polsce, w województwie podkarpackim, u podnóża Beskidu Niskiego, tuż przy granicy ze Słowacją. Leży nad rzeką Jasiołką, w otoczeniu łagodnych, zalesionych wzgórz i malowniczych dolin, które stanowią część Karpat.  Dukla to miasto o bogatej i burzliwej historii, której początki sięgają średniowiecza. Położona na ważnym szlaku handlowym prowadzącym przez Przełęcz Dukielską, od wieków była miejscem wymiany towarów i kultur. Prawa miejskie otrzymała w 1380 roku, a w kolejnych stuleciach rozwijała się jako ośrodek rzemiosła i handlu. W XVII i XVIII wieku była własnością wpływowej rodziny Mniszchów, którzy wznieśli tu okazały pałac i uczynili miasto ważnym centrum kultury i polityki.

Dukla odegrała kluczową rolę podczas wojen, m.in. w czasie potopu szwedzkiego oraz konfederacji barskiej. Najtragiczniejszym okresem w historii miasta była jednak II wojna światowa – we wrześniu 1944 roku stała się areną jednej z najkrwawszych bitew frontu wschodniego, znanej jako operacja dukielsko-preszowska. Miasto i okolice zostały niemal doszczętnie zniszczone, a tysiące żołnierzy poległo w walkach o Przełęcz Dukielską.

Dziś Dukla to spokojne miasteczko, które zachowało wiele śladów swojej bogatej historii – od zabytkowych kamienic i kościołów po liczne pomniki upamiętniające tragiczne wydarzenia II wojny światowej. To miejsce, które zadziwi niejednego turystę! 

Ziemia gotowała się od krwi - tak to pamiętają najstarsi

Od 8 września do 30 listopada 1944 roku rozegrała się tam operacja dukielsko-preszowska, znana również jako bitwa o Przełęcz Dukielską. Celem Armii Czerwonej było przedarcie się przez Karpaty, aby wesprzeć słowackie powstanie narodowe przeciwko Niemcom. Jednakże, napotkano silny opór wojsk niemieckich, co doprowadziło do przedłużających się i niezwykle krwawych walk. 

​Marszałek Iwan Koniew, dowódca 1. Frontu Ukraińskiego był wyznawcą radzieckiej strategii wojennej tamtego okresu, czyli taktyki masowych ataków, bez względu na wysokie straty wśród własnych żołnierzy. 

Dlatego też ofiar śmiertelnych i żołnierzy zaginionych było tak dużo. Armia Czerwona straciła około 123 000 żołnierzy, w tym wielu Ukraińców i Słowaków, natomiast straty niemieckie i węgierskie szacuje się na prawie 70 000 ludzi. Jedno z miejsc intensywnych starć, w pobliżu Chyrowej, zyskało miano "Doliny Śmierci" ze względu na zacięte walki pancerne, które się tam toczyły. ​

Niesamowita historia łemkowskiego pomnika z niewybuchów

​W połowie lat 70. XX wieku, z inicjatywy Teodora Gocza, jednego z nielicznych ocalałych Łemków mieszkańcy Żyndranowej postanowili uczcić pamięć żołnierzy radzieckich i czechosłowackich poległych w bitwie dukielskiej, wznosząc pomnik na terenie Muzeum Kultury Łemkowskiej. Pomnik, wykonany z kamienia oraz rozbrojonych niewypałów, postawiony na terenie prywatnym Goczów, został ukończony na początku października 1976 roku, a jego odsłonięcie planowano na 6 października, w rocznicę wyzwolenia Zyndranowej. 

Jednak władze lokalne, zaniepokojone brakiem oficjalnych pozwoleń na budowę, nakazały jego rozbiórkę, powołując się na rzekome zagrożenie związane z wmurowanymi w pomnik pociskami i granatami. Ostatecznie, 1 grudnia 1976 roku, jednostka saperów Wojska Polskiego z Dębicy wysadziła pomnik w powietrze, co spowodowało uszkodzenia pobliskich budynków, w tym domu rodziny Goczów oraz obiektów muzealnych. ​

Po latach postępowań, sąd nakazał odbudowę pomnika i co znamienne pomnik ku czci Armii Czerwonej został odbudowany przez tę samą jednostkę saperską w czasach, kiedy to inne obeliski ku czci czerwonoarmistów były burzone!  Współcześnie jest to kamienny obelisk. 

fot PhotopankPL / Shutterstock.com

Co warto zobaczyć w Dukli i okolicy? - szlak militarny

Atrakcje militarne, będące świadectwem burzliwej historii tego regionu stanowią obecnie lokalne atrakcje. 

• Jednym z najważniejszych miejsc jest Muzeum Historyczne – Pałac w Dukli, mieszczące się w odrestaurowanym późnobarokowym pałacu Mniszchów z XVIII wieku. Muzeum to oferuje bogate wystawy poświęcone zarówno I, jak i II wojnie światowej, prezentując szeroką gamę eksponatów, zdjęć oraz map związanych z militarną przeszłością tych terenów. Szczególną uwagę przyciąga skansen broni ciężkiej, gdzie na otwartej przestrzeni można podziwiać m.in. armaty, haubice, czołgi, wyrzutnie rakiet oraz inne pojazdy wojskowe, w tym czołg T-34-85. ​
• Dla miłośników historii wojskowości interesującym punktem jest Wzgórze Franków, znane również jako "Krwawe Wzgórze". To miejsce zaciętych walk podczas operacji dukielsko-preszowskiej, gdzie obecnie znajduje się pomnik upamiętniający poległych żołnierzy. Ze wzgórza rozpościera się także panoramiczny widok na okolicę, co czyni je atrakcyjnym celem dla turystów.

Wędrując po okolicznych szlakach, można natrafić na liczne ślady dawnych umocnień, bunkrów oraz innych pozostałości po działaniach wojennych, które stanowią żywe muzeum pod gołym niebem. 

Odwiedzając Duklę i jej okolice, warto zatrzymać się na miejscowym rynku, gdzie zachowały się zabytkowe kamienice oraz ratusz, ruiny synagogi, kirkut i niesamowity klimat świadczący o bogatej przeszłości miasteczka. 

Co można zobaczyć w Dolinie Śmierci po stronie słowackiej?

Z Dukli jest zaledwie 10 km do przejścia granicznego w Barwinku. Po słowackiej stronie ekspozycja pamiątek po bitwie dukielskiej jest naprawdę imponująca. 

• Ekspozycje sprzętu wojskowego: Na terenie doliny po stronie słowackiej rozmieszczono liczne czołgi T-34-85, oraz broń artyleryjską ustawione w kierunku natarcia Armii Czerwonej, co pozwala odwiedzającym na lepsze zorientowanie się w przebiegu historycznych wydarzeń.
• Pomnik Armii Czechosłowackiej: W okolicach Svidnika 5 km od granicy znajduje się imponujący pomnik o wysokości 28 metrów, upamiętniający poległych żołnierzy I Korpusu Armii Czechosłowackiej. Pomnik wieńczy brązowa rzeźba "Oskarżam" autorstwa Jána Kulicha.
• Wieża widokowa Svidnik: Zapewnia panoramiczne widoki na dawne pole bitwy, umożliwiając lepsze opanowanie topografii terenu i strategicznego znaczenia regionu podczas działań wojennych. ​
• Muzeum Wojskowe w Svidníku: W okolicy warto odwiedzić muzeum prezentujące bogatą kolekcję ciężkiej techniki bojowej z czasów II wojny światowej, w tym czołgi, działa i samoloty.

Niemilitarne atrakcje w okolicach Dukli 

Chociaż Dukla jest znana głównie ze swojej burzliwej historii i miejsc związanych z II wojną światową, region ten proponuje również wiele atrakcji dla miłośników przyrody, kultury i duchowości. 

• Pustelnia św. Jana z Dukli położona na zboczu góry Zaśpit, w pobliżu klasztoru bernardynów, samotnia to miejsce, w którym według tradycji żył i modlił się św. Jan z Dukli – jeden z najważniejszych świętych Podkarpacia. To urokliwe i spokojne miejsce, otoczone lasem, przyciąga pielgrzymów oraz osoby szukające chwili refleksji i duchowego wyciszenia. Na miejscu znajduje się kapliczka oraz źródełko, którego woda według legendy ma uzdrawiające właściwości.
• Góra Cergowa (716 m n.p.m.) Jedno z najbardziej charakterystycznych wzniesień w okolicach Dukli, pradawna góra Słowian, widoczne już z daleka nazywana jest "leżącym koniem". Na szczyt prowadzą szlaki turystyczne z Dukli i Zawadki Rymanowskiej. Góra Cergowa słynie z pięknych bukowych lasów, a według legend w jej jaskiniach ukrywał się św. Jan z Dukli. Na północnych zboczach znajduje się jaskinia zwana Zbójecką Jamą, a u podnóża bije źródło zwane Złotą Studzienką.
• Wieża widokowa na Cergowej, która została oddana do użytku w 2018 roku. Z wysokości 22 metrów rozciąga się niesamowita panorama na Beskid Niski, Bieszczady, a przy dobrej widoczności nawet na Tatry. To doskonałe miejsce na odpoczynek podczas górskiej wędrówki oraz podziwianie krajobrazów, szczególnie o wschodzie lub zachodzie słońca.
• Magurski Park Narodowy. Dukla znajduje się w bliskim sąsiedztwie Magurskiego Parku Narodowego, który obejmuje jedne z najbardziej dzikich i malowniczych terenów Beskidu Niskiego. Można tu spotkać rzadkie gatunki zwierząt, takie jak niedźwiedzie brunatne, wilki czy rysie. Przez park prowadzi wiele szlaków turystycznych, idealnych do pieszych wędrówek.
• Wodospad Trzy Wody w Iwli to niewielki, ale malowniczy wodospad położony niedaleko Dukli. Ukryty w lesie, stanowi doskonałe miejsce na odpoczynek i krótką wycieczkę. Po obfitych opadach deszczu jego kaskady prezentują się szczególnie efektownie. 
• Szlak Architektury Drewnianej. W okolicach Dukli znajduje się wiele drewnianych cerkwi i kościołów, które są częścią Szlaku Architektury Drewnianej. Warto odwiedzić m.in. cerkiew w Chyrowej, cerkiew św. Paraskewy w Krempnej czy kościół w Trzcinicy. Te zabytki stanowią niezwykłe świadectwo bogatej historii i tradycji regionu.
• Cmentarze łemkowskie i opuszczone wsie. Beskid Niski to region, w którym przez wieki żyli Łemkowie, wysiedleni stąd po II wojnie światowej. Dziś można zobaczyć liczne ślady ich obecności – opuszczone wioski, stare cmentarze i cerkwie, które zachowały swoją tajemniczą, nieco melancholijną atmosferę. To idealne miejsca dla tych, którzy szukają mniej znanych, ale niezwykle klimatycznych zakątków.

Reasumując, Dukla i Dolina Śmierci to miejsca, które warto odwiedzić nie tylko z szacunku dla poległych, ale także dla zrozumienia skali poświęcenia, jakie przyniosła wojna. Każdy fragment ziemi, każdy pomnik i każda pozostałość po umocnieniach opowiada dramatyczną historię odwagi, desperacji i niewyobrażalnego cierpienia. Nie jest zwykła atrakcja turystyczna dla miłośników militariów, ale przestroga dla przyszłych pokoleń, by nigdy więcej nie powtórzyły się koszmarne sceny wojennej zagłady. Warto zatem znaleźć nocleg w Krempnej czy okolicy, aby dokładnie zwiedzić to niezwykłe miejsce.